ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑ: Ενα πραγματικό μνημείο για την Παρπαριά και τη Χίο
ΓΡΑΦΟΥΝ:
ΝΙΚΟΣ Δ. ΨΥΛΛΗΣ
MARIA KATSIGEORGIS
Σε κοντινή σχετικά απόσταση από την Παρπαριά, από του Καβαλάρη περίπου μισή ώρα με τα πόδια σε μια απόκρυμνη και άγριας ομορφιάς περιοχή στο φαράγγι που κατεβαίνει απο Παγούσαινα και λίγο πάνω απο το Κούρβουλο (το μεσαίο γεφύρι που συναντάς από και προς Παρπαριά) βρίσκεται ο Νερόμυλος Τσουκάλα.
Ξέραμε για την ύπαρξή του από παιδιά αλλά για πολλά χρόνια τον βλέπαμε από μακριά από τον δρόμο εκεί μετά τα Βίγλια μέχρι που ωρίμασε η ιδέα της επίσκεψης στον Νερόμυλο κάτι που επιτέλους έγινε στις 25 Αυγούστου του 1998. Εξωτερικά δέσποζαν η γιστέρνα με το βούκινο και ο χώρος του μύλου. Και βέβαια εσωτερικά ηταν εντυπωσιακός, πέρα απο τα εξαρτήματα του μύλου σού έδινε την εντύπωση ότι πριν λιγο καιρό ήταν εδώ κάποιος που έκλεισε την πόρτα και έφυγε.
Το λαδοφάναρο, το τηγάνι και το κρεβάτι του μυλωνά ηταν στοιχεία ζωής σε αυτον τον Νερόμυλο Τσουκάλα και ας ειχαν περάσει ίσως πάνω απο 35 χρόνια από την τελευταία φορά που ο μυλωνάς έφερε νερό στον μυλο και άλεσε σιτάρι. Δεν γνωρίζουμε πότε έγινε όμως κρίνοντας από την χρήση πορσελάνης και των σίδερων για δέσιμο των καντουνιών μπορούμε να το τοποθετήσουμε στα μέσα εως τέλη του 19ου αιώνα σίγουρα πάνω απο 100 χρόνων δηλαδή.
Η τσιμεντόστρωση στο δώμα του μύλου ειναι «ψευτόπλακα» μεταγενέστερη μετά το 1940 σίγουρα. Για πολλά χρόνια άλεθε τα σιτάρια των κατοίκων της Παρπαριάς μαζί με τους υπόλοιπους 3-4 νερόμυλους που υπήρχαν κάτω από το Κούρβουλο μέχρι τον Νοέμβρη του 1955. Τότε ενα τυχαίο συμβάν μετά από μεγάλη νεροποντή (ξεριζώθηκε ένα μεγάλο πλατάνι απο διάβρωση χωμάτων) και δημιούργησε ένα είδος φράγματος σε καποιο σημείο ψηλά απο το Κούρβουλο. Όταν πια δεν άντεχε το βάρος και την πίεση του νερού έσπασε και το νερό ξεχύθηκε, παρέσυρε και κατάστρεψε τα πάντα στο πέρασμά του και 3-4 νερόμυλους μέχρι την περιοχή Ραζουσα -Λιοϊρι. Αυτή η καταστροφική εξέλιξη έμεινε γνωστή στην Παρπαριά ως «Ποταμοφουρια».
Έτσι έμεινε ο μοναδικός νερόμυλος στην Παρπαριά. Πρέπει μέχρι και αρχές του 1960 να λειτουργούσε με τελευταίο μυλωνά τον Κυριάκο Τσουκάλα.
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΜΥΛΟΥ
Όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία του νερόμυλου, αρχίζοντας εξωτερικά αναφέρουμε αυτά που γνωρίζουμε.
1) Υπάρχει αυλάκι-κανάλι που έφερνε το νερό από τον ποταμό με την κλίση λόγω υψομετρικής διαφοράς στη γιστέρνα.
2) Η γιστέρνα είναι κτιστή τριγωνικού σχήματος «V» ύψους περίπου 80cm με χωρητικότητα 30m3 περίπου.
3) Στη γωνία της γιστέρνας υπάρχει η «γκιλοτίνα», ένα σύστημα φραγής συρταρωτό που ρύθμιζε τη ροή του νερού προς την φτερωτή, πολύ στην αρχή για να υπερνικήσει την αδράνεια και να αρχίσει να γυρίζει η μυλόπετρα η πάνω και μετά ρύθμιση να κρατάει σταθερές τις στροφές γιατί έπαιζαν ρόλο στην ποιότητα του αλευριού όπως και τα λούκια στις μυλόπετρες που πελεκούσαν με καλέμι στο χέρι.
4) Το βούκινο ένας σχεδόν κάθετος αγωγός παραλληλόγραμμης διατομής ύψους περίπου 7m όπου το νερό αποκτά μεγάλη ταχύτητα λόγω της πτώσης και καταλήγει σε μια στρογγυλή οπή (ακροφύσιο) 25-30cm διάμετρο περίπου με κάποια κλίση σχεδόν οριζόντια ώστε η ροή να είναι σχεδόν κάθετα προς τα φτερά της φτερωτής.
5) Η φτερωτή είναι προσαρμοσμένη στον άξονα που μεταφέρει την κίνηση στην πάνω μυλόπετρα. Τα φτερά είναι ξύλα επίπεδα σφηνωμένα κάθετα στον ξύλινο ομφαλό (αφαλό) του μεταλλικού άξονα για μεγαλύτερη επιφάνεια δράσης ως προς το νερό που πέφτει. Η διάμετρος της φτερωτής είναι περίπου 2.0m και η στεφάνη στήριξης των φτερών εδώ ήταν απο χοντρή κληματόβεργα (σε νεώτερους μύλους είναι με μεταλλικό τσέρκι).
6) Ο μεταλλικός άξονας εδράζεται-πατάει πάνω σε χοντρό ξύλο (μαγγιώρο) κάτω που είναι πακτωμένο-στερεωμένο στο έδαφος και πάνω είναι πρασαρμοσμένος στην πάνω μυλόπετρα όπου μεταφέρει την κίνηση από την περιστροφή της φτερωτής. Στο εσωτερικό του μύλου τώρα. Η οροφή ήταν με καλάμια που πατούν πάνω σε χοντρά ξύλα και από πάνω δώμα με στρωμάτωση απο φύκια , αστυφίδες και ψιλό χώμα μπετασμένο-αριάνι για προστασία από νερό και υγρασία. Η ξύλινη πόρτα εισόδου και δύο ξύλινα παράθυρα ένα ανατολικό και ενα νοτινό.
7) Ο αλευρόμυλος αποτελείται από τις δύο μυλόπετρες με την πάνω περιστρεφόμενη να πατάει με το βάρος της στην κάτω που είναι σταθερή. Οι μυλόπετρες είναι καλυμμένες μέσα σε ξύλινο πλαίσιο για να μη φεύγει το αλεύρι και υπάρχει μια θυρίδα που ανοίγει και πέφτει το αλεύρι μέσα σε σκάφη.
8) Πάνω από τις μυλόπετρες κρέμεται μια ξύλινη κωνική κόφα (χωνί) όπου μέσα έβαζαν το σιτάρι και στο στόμιο της κόφας υπάρχει ρυθμιζόμενο άνοιγμα για ελεγχόμενη ροή του σιταριού.
9) Στο κάτω μέρος της κόφας υπάρχει μια μικρή σκάφη που καταλήγει κωνική και έχει ένα μικρό άνοιγμα που φέρνει το σιτάρι στο κέντρο της πάνω μυλόπετρας όπου υπάρχει τρύπα και καταλήγει στην επιφάνεια άλεσης ανάμεσα στις μυλόπετρες. Υπάρχει ένα ξύλο που μεταφέρει τον κραδασμό από τον άξονα στην μικρή σκάφη-οδηγό του σιταριού ώστε να υπάρχει σταθερή ροή προς τις μυλόπετρες.
10) Υπάρχει ξύλινη σκάφη τοποθετημένη στην θυρίδα εξαγωγής του αλευριού.
11) Το κρεβάτι του μυλωνά από ξύλο πλατάνας και καλάμια στα πλαϊνά για σκίαση. Επίσης στο κάτω επίπεδο δίπλα στον χώρο της φτερωτής υπάρχει χώρος για τα ζώα που κουβαλούσαν το άλεσμα για περιπτώσεις κακοκαιρίας ή… διανυκτέρευσης και ένας ασκεπής βοηθητικός χώρος με τοίχους ξερολιθιάς στο επίπεδο του μύλου.
Εν ολίγοις είναι ένα πραγματικό μνημείο για την Παρπαριά, ένα εξαιρετικό κτίριο σαν σχεδίαση και κατασκευή.
Εχουμε δει κι άλλους νερόμυλους στη Χίο αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα καθως και εικόνες στο διαδίκτυο και δεν νομίζουμε οτι είναι υπερβολή να πούμε ότι είναι ό,τι καλύτερο έχουμε δει.
Θα ήταν ευχής έργο να βρεθεί τρόπος να συντηρηθεί να αποκατασταθεί και να μείνει και για τις επόμενες γενιές για να βλέπουν πώς ήταν οι συνθήκες επιβίωσης τότε με αρκετό μόχθο αλλά χωρίς περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις.
Επίσης είναι ανάγκη να βρεθεί τρόπος να προστατευτεί, ειδικά εαν αποκατασταθεί, από κάθε… κακόβουλο επιδρομέα που χωρίς σεβασμό και ντροπή επιδίδονται σε βανδαλισμούς και καταστροφές ακόμη και σε κτίρια πολιτιστικής κληρονομιάς όπως ο νερόμυλος Τσουκάλα στην Παρπαριά.
ΦΩΤΟ: Νίκος Ψυλλής, Σταύρος Στεφανίδης